Als kind traden we de wereld onbevooroordeeld tegemoet. Alles was nieuw en daarom hadden we nog weinig verwachtingen. Op onze eerste verjaardag verwachtten we helemaal geen slingers en ballonnen en geen cadeautje. Het feest was één grote verrassing. De jaren daarop leerden we wat een verjaardag inhield. We keken verwachtingsvol naar de bezoekers op ons feest. We wisten dat we iets zouden krijgen, maar we hadden nog geen idee wat er in het pakje dat we ontvingen zou zitten. We dachten er niet over na of het een goedkoop of duur cadeautje zou zijn. We waren er blij mee.
Frank van Marwijk, Nederlands bekendste lichaamstaalexpert, neemt je graag mee in zijn kijk op dit onderwerp. Doe er je voordeel mee!
Kritiekloos door het leven
Zolang we niet wisten wat er zou komen, gingen we nogal kritiekloos door het leven. Dat gold niet alleen voor verjaardagen, maar voor alles waarmee we in aanraking kwamen. Maar naarmate we ervaring opdeden, werden situaties meer voorspelbaar. We ontdekten vaste patronen en we ontwikkelden automatismen. En tegelijkertijd vormden we vaste overtuigingen en verwachtingen. Bij onze keuzes gingen we graag uit van wat onze ervaring ons geleerd had. En daarbij maakten we onderscheid tussen positief of negatief, leuk of vervelend, goed of fout. Dit gaf ons zekerheid. Tegelijkertijd legde onze ervaring een sluier over het onbevangen tegemoet treden van het nieuwe.
De ervaring leert…
Uw ervaring heeft u geleerd dat veel in het leven redelijk voorspelbaar is. En met dit uitgangspunt kunt u anticiperen op wat er komen gaat. Dat voelt prettig. Het geeft u een gevoel van controle: wat er ook gebeurt, ú zullen ze niet gek maken. En dat gevoel kunt u in stand houden zolang er maar niet teveel verandert. Dit leidt tot gedachtes als:
- never change a winning team, want…
- zo hebben we het altijd gedaan, dus…
- zo zal het dus wel weer gaan, en…
- verandering waait vanzelf weer over.
Vooral oudere medewerkers vinden verandering lastig. Zij kunnen zich immers vooral van de jongeren onderscheiden vanwege hun ervaring. Maar wat heb je aan ervaring, als alles verandert?
Conformation bias
Het voorgaande betekent overigens niet dat oudere medewerkers in openlijk verzet gaan tegen voorgestelde veranderingen. Ze zijn zelfs in de veronderstelling dat ze alles in het werk zullen stellen om de plannen tot een goed eind zullen brengen. Tegelijkertijd vormen hun overtuigingen en verwachtingen een struikelblok. Deze zorgen voor een conformation bias of bevestigingsvooroordeel.
De conformation bias is de neiging om meer aandacht te geven aan informatie die de overtuigingen die je zelf hebt, ondersteunen. Het is een vorm van selectieve aandacht. Selectieve aandacht zorgt ervoor dat iets extra opvalt. Als u een gele auto hebt gekocht, ziet u mogelijk veel meer gele auto’s rijden dan eerst. Die waren er altijd al, maar nu vallen ze u meer op. Bij een conformation bias zal informatie die uw idee of mening ondersteunt u meer opvallen dan die het tegenspreekt. Ook kunt u foute of gekleurde conclusies trekken uit wat u waarneemt.
Links of rechts?
In een psychologisch onderzoek werd aan studenten met respectievelijke progressieve of conservatieve standpunten gevraagd om te luisteren naar een betoog. Het betoog bevatte geen standpunten die je als typisch links of rechts zou kunnen labelen. Het enige verschil was dat het betoog werd voorgelezen door een kandidaat van een respectievelijke progressieve of conservatieve partij. Links georiënteerde studenten, waren het eerder eens met een linkse kandidaat dan met een rechtse kandidaat die hetzelfde voorlas. Bij de rechts georiënteerde studenten was dat andersom.
Dit zelfde effect zie je bij de uitslag van de gemeenteraadsverkiezingen in Nederland. Binnen de gemeentes spelen er vaak veel vraagstukken die niet gekoppeld zijn aan een politieke kleur. Veel kiezers stemmen echter toch op dezelfde (vertrouwde) partij als bij de landelijke verkiezingen. U kunt u afvragen in hoeverre deze kiezers zich verdiept hebben in hun gemeentepolitiek. Wisten zij bijvoorbeeld wel welke partij ergens een rotonde wilde aanleggen of een kruispunt met stoplichten?
Waarnemen wat u verwacht
Als u zich focust op wat u verwacht, bestaat de kans dat iets anders u ontgaat. Waarschijnlijk kent u dit filmpje waarbij er een basketbal wordt overgegooid. Er wordt u gevraagd hoe vaak de basketbal wordt overgegooid. Tegelijkertijd ontgaat het u dat er een persoon in een apenpak door het beeld loopt. Dit heeft te maken met aandacht en met uw verwachtingen. U voldoet aan de opdracht (tellen), maar u verwacht niet dat er mogelijk iets heel anders gevraagd zal worden. Was de vraag over het tellen niet gesteld, dan had u met een brede focus kunnen kijken en de aap wel gezien.
Tegenstelling of overeenkomst?
De verwachtingen die u koestert, beïnvloeden uw aandacht en waarneming. Als u naar iemand luistert, selecteert u soms niet alleen wat u wil horen, maar hoort u de ander zelfs zeggen wat u verwacht van hem of haar te horen. Misschien is het u wel eens opgevallen tijdens een vergadering dat twee medewerkers met elkaar in discussie zijn, maar feitelijk allebei hetzelfde beweren. Het probleem is hier niet dat ze het met elkaar oneens zijn, maar dat ze selectief luisteren. Ze gaan uit van de veronderstelling dat de ander het tegenovergestelde beweert. En om dat te bevestigen zoeken ze naar de tegenstellingen in plaats van naar de overeenkomsten in het betoog van de ander.
We weten het allemaal wel
We denken soms goed te weten wat er staat te gebeuren, wat er mis zal gaan of wat iemand zal zeggen. Daarbij gaan we uit van onze ervaringen met eerdere situaties en problemen. We denken collega’s goed te kennen door wat ze eerder deden en/of vertelden. En we gaan ervan uit dat wat we eerder ervaren hebben zich onveranderd zal herhalen. Maar net als dat geldt voor beleggingen: de in het verleden behaalde resultaten geven geen garantie voor de toekomst. Onze kennis van de wereld geeft ons houvast in de benadering van problemen en in de omgang met anderen. Tegelijkertijd belemmert die ons om nieuwe situaties en ideeën onbevangen tegemoet te treden.
De vloek der kennis
Nu is het te simpel om te adviseren om uw vooroordelen dan maar opzij te zetten, objectief te gaan luisteren, u meer open te stellen voor veranderingen en nieuwe ideeën te omarmen. Dat we waarnemen wat we verwachten is namelijk een automatisme. U kunt de ervaring die u hebt en de kennis die u hebt opgedaan namelijk niet zomaar uitwissen. En soms kan de kennis die u hebt u in de weg zitten. Een voorbeeld vindt u in de zogenaamde “stroop-test”.
Ik wil u uitdagen deze test te doen. Kijk naar de volgende tabel en probeer zo snel mogelijk de kleur waarin de woorden zijn afgebeeld te noemen. Lees niet de tekst op dus, maar benoem alleen de kleur van de inkt.
Dit was waarschijnlijk geen moeilijke opgave. U kon de kleuren van de woorden snel benoemen. Doet u nu eens hetzelfde met de woorden uit de volgende tabel. Dus wederom niet de tekst lezen, maar de kleur waarin de woorden op het scherm zijn afgebeeld.
Ook dit was geen onmogelijke opgave, maar u zult gemerkt hebben dat het opnoemen van de kleuren het een stuk langzamer ging dan bij de tabel hiervoor. Dat is logisch. We hebben geleerd om naar de letters te kijken en de woorden te interpreteren. Die kennis zat u nu in de weg. Het is leuk om dezelfde test eens voor te leggen aan een kind van 3 jaar dat nog niet heeft leren lezen. Dat zal probleemloos en even snel de kleuren van de woorden in beide afbeeldingen kunnen opnoemen.
Verwacht het onverwachte
Kennis en ervaring zijn nuttig bij het beoordelen van de situaties die u tegenkomt in uw werk en in uw leven. Maar dezelfde kennis kan ook belemmeren. Bijvoorbeeld bij het opdoen van nieuwe ideeën en het creatief oplossen van problemen. Daarbij kan uw vertrouwde manier van denken in de weg zitten. We zitten soms gevangen in vastgeroeste patronen en worden verrast door een stagiaire die plotseling met een simpele oplossing komt, waar nog niemand aan gedacht had. En daar komt dan nog bij dat we daar dan wel voor moeten openstaan. De stagiaire uit dit voorbeeld kan nog zo’n goede ideeën hebben, maar dan nog bestaat de kans dat we die door onze bias niet opmerken.
Zoals gezegd is dit niet zo gemakkelijk te veranderen. Onze kennis en ervaring hebben ons geleerd hoe we met de wereld moeten omgaan en wat we kunnen verwachten. Dat is vooral handig en prettig. We hoeven niet dagelijks het wiel uit te vinden en veel van wat we veronderstellen is juist. Alleen klopt het niet áltijd. Soms kan een collega van wie we vinden dat zij altijd de hakken in het zand zet, met een briljant idee komen. Alleen horen we het niet omdat we veronderstellen dat ze wel weer iets negatiefs op tafel legt. De kunst is nu om anders te luisteren. Luister met nieuwsgierigheid en belangstelling, probeer ook te horen wat de ander tussen de regels door zegt. Zoek naar aansluitingen in plaats van verschillen. En laat u vooral ook inspireren door wat de ander zegt.
Frank van Marwijk
www.relativeren.nl
www.lichaamstaal.nl
Frank van Marwijk is Nederlands bekendste lichaamstaalexpert. Zijn kennis van sociaal-psychologische inzichten combineert hij met scherpe observaties uit de praktijk. Hij is auteur van onder meer de bestsellers Manipuleren kun je leren, en Het Groot Complimentenboek (samen met Hans Poortvliet). In 2017 schreef hij het standaardwerk op het gebied van non-verbale communicatie: Lichaamstaal, alles wat je moet weten om mensen te begrijpen en te beïnvloeden.
Geef een antwoord